Үндэсний ардчилсан хувьсгалын дараахь үеийн монгол бөх, бөхийн спорт

Үндэсний ардчилсан хувьсгалын дараахь үеийн монгол бөх, бөхийн спорт

Хɪхɪ-хх зууны зааг үе бол Монгол орны хувь заяаны тухайд ихээхэн ээдрээтэй үе байсан юм. 1919 оны сүүлчээр Хятадын түрэмгийлэлд автан тусгаар тогтнолоо алдаад байлаа. Гэтэл 1920 оны эцсээр Оросын хувьсгалаас зугатсан цагаантнууд Монгол оронд цөмрөн орж ирээд 1921 оны 2-р сард Балон Унгерний цэрэг Хятадын гэмин цэргийг шахан зайлуулж Богд Жавзандамбыг хаан ширээнд нь залж Засгийн газрыг байгуулав. Дээрх үйл явдлуудтай зэрэгцэн  Монголын / хувьсгалчид Хиагтид (одоогоор Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг) Хятадын гэмин цэргийн үлдэгдлийг устгаад 1921 оны 3-р сарын  18-нд цэргийн баяр наадмаа хийжээ. Үүний дараагаар Монгол ардын цагаантнуудаас болон гэмин цэргээс бүр мөсөн чөлөөлөх тулалдаанд Монгол ардын цэрэг ялж 1921 оны 7-р сарын 11-нд Нийслэл хүрээг чөлөөлж, 7-р сарын 12-нд их баяр наадам хийсэн байна. Дээрх наадам болох бүрийд бөхөө барилдуулж байсан бөгөөд 3-р сарын 18-нд  Хиагтад болсон наадамд / Солдат толгой гэж манайхны нэрлэсэн газарт/ 96 бөх барилдаж Данигай хэмээх Д.Дамдин, (Сэлэнгэ аймгийн Сэлэнгэбүрэн сум) 7-р сарын 12-ны наадамд 128 бөх барилдаж цэцэн хан аймгийн “босоо” хэмээх Самдан нар түрүүлж байжээ.

Хувьсгалт цэрэг ялж нийслэл хүрээг чөлөөлсөн цагаас биеийн тамирыг, түүний дотор үндэсний эрийн гурван наадмаа уламжлан хөгжүүлэх талаар анхаарч ахны шийдвэрүүдээ гаргаж байсны нэгэн баримт нь Бүх цэргийн Жанжин Д.Сүхбаатарын 1922 оны 7-р сард гаргасан Ардын хувьсгалын анхдугаар жилийн ойг ёслох тухай 30-р тушаал бөгөөд их баярын ёслолоын хөтөлбөрийн үндсэн хэсэг нь эрийн гурван наадам байв. Ийнхүү 1921 оноос Монгол үндэсний бөхийн барилдааны нэгэн шинэ үе эхэлсэн билээ. Энэ үеийн онцлогийг гурван үндсэн чиглэлд хуваан үзэж болох юм. Үүнд:

Нэгдүгээрт: Үндэсний бөхийнхөө уламжлалыг хадгалан улам боловсронгуй болгон хөгжүүлж, үндэсний бөхийн олон том наадмууд хийдэг болсон юм. Үний хамгийн алдартай нь Монгол даяараа нэгэн зэрэг тэмдэглэдэг ардын хувьсгал ялсны их баяр наадмын өдрүүдийн барилдаан бөгөөд улсын наадамд 512-1024, аймгийн наадамд 128-256, сумын наадамд 64-128 бөх барилддаг билээ. Улсын наадиын барилдаанд насанд хүрэгчдээс гадна хүүхдүүдээ барилдуулж түрүүлж, үзүүрлэсэн бөхөд шонхор, шандас цол олгон улсын ерөнхийлөгч тэдэнд бэлэг гардуулан хүндэтгэл үзүүлж сайн бөх болохыг ерөөнө.

Ер нь үндэсний бөхийн өнөө үед зохиогдож байгаа барилдаан нь дараахь хэдэн хэлбэртэй байгаа юм.

1.      Хөвгүүдийн барилдаанд 16 хүртэл насны хүүхдүүд оролцож жил бүр Улсын аварга  Шалгаруулах Тэмцээн болдог.

2.      Залуучуудын барилдаанд 17-18 насны хөвгүүд орж барилдах бөгөөд мөн жил бүр Улсын Аварга Шалгаруулах Тэмцээн болдог

3.      51-ээс дээш насны ахмад бөхчүүдийн барилдаан

4.      Хүчит бөхчүүдийн барилдаан. Энэ нь дотроо хэд хэдэн төрлөөр явагдаж байгаа юм. Эдгээрийн дотроос  хамгийн өргөн дэлгэр болж цол, чимэг олгодог нь улсын их баяр наадам мөн. Улсын баяр наадмын дараа орох хүчит бөхийн том  барилдаан нь цагаан сарын барилдаан юм. Дээрх барилдаануудаас гадна томоохон ойн баяр наадмын, алдарт аваргуудын болон аварга, арслан, заан, начингуудын хүндэтгэл үзүүлэх барилдаан, байгууллагын нэрэмжит, уул ус, овоо тахилгын , насны ойнуудын, улсын цолгүй бөхчүүдийн, зарим бөхчүүдийг алдаршуулах зэрэг олон хэлбэртэй барилдаанууд байгаа билээ.

ХХ зуунд 20 аварга, 63 арслан, 215 орчим заан, 440 гаруй начин төрөн гараад байна ( нэрсийг хавсаргав).

Хоёрдугаарт: Үндэсний бөхөөр нийт ард түмэн, залуучууд, өсвөр үеийг хамарсан барилдаануудыг анхдугаар спарткиадыг явуулсан байна. 1959 оноос Монголын оюутан залуучуудын их наадам, 1961 оноос бүх ард түмний спарткиад, 1962 оноос Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн нэрэмжит, 1964 оноос пионер, сурагчдын, 1966 оноос хөдөөгийн залуучуудын спарткиадуудыг улсын хэмжээнд явуулж байлаа.

Энэ бүх наадам, спарткиад бүрийн хөтөлбөрт үндэсний бөхийн барилдаан албан ёсоор ордог, тэр ч байтугай улсын цол олгодог байсан юм. Энэ бүхэн нь үе үеийн бөхчүүдийн ур чадвараа дээшлүүлэх , амжилтаа ахиулахад нь онцгой ач холбогдолтой байсан билээ. 1980-аад оны үеийн улсын наадмын өдрүүдэд орон даяар болдог улс, аймаг, хот, сум-нэгдэл, сангийн аж ахуйн наадамд 30.0 мянга орчим бөх хүчээ сорьдог байснаас гадна жилд улсын хэмжээгээр 80.0 мянга гаруй бөх том жижиг наадамд барилддаг байжээ. (Г.Эрдэнэ. Барилдах ур. УБ 1992).

1964 оноос эхлэн үндэсний бөхийн өсвөр, залуучууд, насанд хүрэгчдийн Улсын аварга Шалгаруулах барилдааныг жилдээ нэг удаа явуулдаг байлаа. Тэр үеийн өсвөр, залуучуудын аварга шалгаруулах тэмцээнээс төрсөн алдартнууд гэвэл: Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, аварга О.Балжинням, аварга А.Сүхбат, арслан М.Мөнгөн, Г.Өсөхбаяр, арслан Б.Ганбаатар, заан Д.Мягмар, Ч.Гочоосүрэн, Р.Гансүх, Д.Сумъяабазар нарын бөхчүүд юм.

Гуравдугаарт: Үндэсний бөхийн барилдааны уламжлал дээр суурилан орчин үеийн бөхийн спортын төрлүүдийг хөгжүүлж ирлээ.

Монгол улсад 1960 оноос чөлөөт, 1966 оноос самбо, 1970 оноос жудо, 1971 оноос сонгомол, 1988 оноос сумо бөх амжилттай хөгжиж байна.

Монгол бөхийн барилдааны суурь, уламжлал дээр тулгуурлан өнөө үед олон улсад хөгжиж байгаа бөхийн төрлүүдийг хөгжүүлж болох хийгээд манай бөхчүүдп дэлхийд ямар амжилт үзүүлж чаддагийг  бидний ахмад үеийнхэн баталж өгсөн юм.

1947 онд Чехословаз улсын нийслэл “Алтан Прага” хотноо болсон Дэлхийн багачууд, оюутны их наадамд аварга Б.Түвдэндорж, аварга Ц.Чимэд-Очир нар оролцон олон орны залуучууд, үзэгчид монгол үндэсний бөхийн өвөрмөцёс, намба төрх, барилдааны уран гайхамшигийг биеэр үзүүлсэн нь дэлхий дахинаа монгол бөхийг танилцуулах онцгой сонин үйл явдал болсон юм. Энэ үзүүлбэрийг нүдээр үзсэн гадаад орнуудын бөхийн мэргэжилтнүүд, сэтгүүлчид монгол бөхийн барилдааны гайхамшигт урлаг, монгол бөх, бөхчүүдийнх нь сүр жавхаа, хүч чадлыг нь шагшин магтаж, бичиж тэмдэглэж байсан юм.

Жишээ нь: тэр үеийн ЗХУ-ын спортын нэгэн хэвлэлд: монгол бөхчүүд бол хүч чадал ихтэй, бие бялдар жавхлан төгс, хурц, хурдан хөдөлгөөнтэй, үзэхэд энэхээр үзэсгэлэн төгөлдөр юм. Тэднийг үзсэн бүхэн бүү март, үзээгүй нэг нь сонирхохыг хүсэгтүн” гэж бичиж байжээ. Монголын бөхчүүд 1963 оноос чөлөөт, 1972 оноос жудо, 1973 оноос самбо, 1998 оноос сумо бөхийн сонирхогчдын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн, 1964 оноос бөхийн чөлөөт барилдаанаар олимдын их наадамд оролцож, багаараа дэлхийн “тэргүүн зургаад”-д зүй ёсоор багтаж чадсан юм.

Монгол улсын гавьяат тамирчин, улсын начин Ш.Чанрав 1973 онд Иран улсын Тегеран хотноо явагдсан сабо барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс монголын тамирчдаас дэлхийн аваргын анхны алтан медаль, гавьяат тамирчин, улсын начин Г.Батсүх хоёр дахь алтан медалийг хүртсэн юм.

Гавьяат тамирчин 3. Ойдоь чөлөөт бөхийн барилдаанаар дэлхийн хошой аварга, Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Х.Баянмөнх самбо, чөлөөт барилдааны дэлхийн аварга, самбо барилдаанаар гавьяат тамирчин Г.Жамсран 4 удаа, гавьяат тамирчин 3. Дэлгэрдалай, Ц.Дамдин, Д.Тэгшээ, Ж.Ганболд, М.Пунцаг Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, гавьяат тамирчин, аварга О.Балжинням нарын бөхчүүд дэлхийн аварга болж, эдгээр ахмадуудын араас дэлхий тивийн олон арван аварга төрсөн гарсан юм.

Үндэсний ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш улсын наадмыг 81 дэх жилдээ тэмдэглэлээ. Энэ их наадмуудаас дараахь аваргууд тодорсон юм.

1.      Б.Бат-Эрдэнэ                         12 удаа түрүүлсэн, 1удаа үзүүрлэсэн

2.      Х.Баянмөнх                            10 удаа түрүүлж,3 удаа үзүүрлэсэн

3.      Б.Түвдэндорж                       7 удаа түрүүлж 2 удаа үзүүрлэсэн

4.      Ж.Мөнхбат                            6 удаа түрүүлж 4 удаа үзүүрлэсэн

5.      Д.Дамдин                              5 удаа түрүүлж, 5 удаа үзүүрлэсэн

6.      Д.Цэрэнтогтох                      4 удаа түрүүлж, 4 удаа үзүүрлэсэн

7.      Ш.Батсуурь                            2 удаа түрүүлж ,3 удаа үзүүрлэсэн

8.      Ц.Чимэд-Очир                          2 удаа түрүүлж,2 удаа үзүүрлэсэн

9.      Н.Жамъян                                  2 удаа түрүүлж,1 удаа үзүүрлэсэн

10. Г.Вандан                                    2 удаа түрүүлсэн

11. Д.Хадбаатар                             2 удаа түрүүлж,3 удаа үзүүрлэсэн

12. А.Сүхбат                                    2 удаа түрүүлсэн

13. Г.Самдан                                   1 удаа түрүүлж,2 удаа үзүүрлэсэн

14. Ж.Цэвээнравдан                     1 удаа түрүүлж,1 удаа үзүүрлэсэн

15. С.Цэрэн                                     1 удаа түрүүлж ,1 удаа үзүүрлэсэн

                                               Олноо өргөгдсөн монгол улсын

                                              үеийн монгол бөх. (1911-1921он)

хорьдугаар зууны эхнээс Монгол оронд манжийн эсрэг үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн өрнөж улмаар Манжийн амбан сайдыг Их хүрээнээс хөөн зайлуулж зндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн ялжээ. Ийнхүү 1911 оны 12 дугаар сарын29-нд Жавзандамыа хутагтыг улсынхаа хаанд өргөмжилж тусгаар тогтнолоо зарлан тунхаглажээ. Богд хаант Монгол улсын энэ үеэс үндэсний уламжлалыг тумгасан төрийн соёмбо сүлд, тамга,  далбаа зэргийг хэрэглэх болж тусгаар тогтнолоо олсон энэхүү /1911/ онд өөрт нь тусгайлан цол олгох болж уг цолоор 1911 оныг “Олноо өргөгдсөн” гэж нэрийдхээр болжээ. Олноо өргөгдсөн Монгол улсын үе гэдэг нь учиртай юм байна. Олноо өргөгдсөн Монгол улсын Монголын эрийн гурван наадмын уламжлал тасраагүйгээр барахгүй баяр наадмын хувьд онцын өөрчлөлт гараагүй бөгөөд манжийн эрхшээлийн үеийнхтэй адил байлаа

Олон жилийн уламжлалтай Даншиг наадмын төгсгөл нь 1912 онд болжээ. Даншигт 1034 бөх барилдаж Сэцэн ханы сүзэгт бэйсийн хошууны (Одоогийн Хэнтий айигийн Идэрмэг сум) Майдарын Мөррэнчин ( Дашрэнчин) түрүүлж, дээрхийн, Түшээт ханы Дайчин вангийн хошууны (Булган аймгийн Сайхан сум) Цэдэнгийн андаш арслан үзүүрлэжээ. Харин 1875 оноос эхлэлтэй уул тайлгын наадам олноо өргөгдсөний онуудад хэвээр байсан бөгөөд уг наадам 1924 оныг хүртэл ургэлжилсэн юм. 1911-1921 онд уул тайлгын 11 наадам болж уг наадамд Вандан аварга 6 удаа, Жунай заан 2удаа, 1 Мөррэнчин аварга, Чүлтэм аварга, Дамчаа арслан нар тус  бүр нэг удаа түрүүлжээ. Харин олноо өргөгдсөн оны үед шинээр үүсгэн бий болгосон нэгэн баяр наадам нь Богд хааныг дахин хаан ширээнд залж тусгаар тогтнолоо олсон өдөр болох жил бүрийн 12-р сарын 29 буюу өвлийн дунд сарын шинийн 9-нийг улсын баяр болгон тэмдэгдэхээр тогтоосон мэдээ байдаг юм.

Read More

Монгол туургатны үндэсний бусад барилдаан

Монгол туургатны үндэсний бусад барилдаан

Өнө эртнээс дэлхийн улс орнуудад үүссэн бөхийн барилдаан  нь өөр өөрийн онцлогтой байсны нэг нь монгол туургатны барилдаан юм. Монгол туургатан нь үндсэндээ төв монгол буюу Халх Монгол, Баруун Монгол буюу Ойрд Монгол, Умард Монгол буюу Буриад, Өмнөд Монгол буюу өвөрлөгч гэсэн бүрдэлтэй билээ. Монгол туургатан улс, аймгуудад монгол үндэсний бөх хэмээх нийьлэг нэгэн барилдаан уг үндсээ хадгалан үлдэхдээ басхүү тус бүрдээ өвөрмөц онцлогтой хөгжсөөр түүхийн урт замыг туулан өнөөг хүрч иржээ. Эдгээр барилдаануудаас халх барилдаан буюу үндэсний бөхий барилдааны үүсэл хөгжлийн тухай өмнө өгүүлсэн

Монголчуудын дотор нь хөгжиж ирсэн бусад барилдаануудын хөгжлийг судлах, хөгжүүлэх, барилдааны арга техникээс суралцах нь орчин үеийн бөхийн спортуудын төрөлд амжилт гаргахад ач холбогдолоо өгнө хэмээн үзэж баруун монголчуудын болон Өвөр Монголчуудын барилдааны тухай авч үзье.

“Дэлхийн зарим улс үндэстнүүдийн бөхийн барилдаан”, “Монгол бөхийн хөгжилт” зэрэг манай бөх судлаачдын бичсэнээс үзвэл эртнээс нааш Монгол бөхийн барилдааны хоёр жаяг ээлжлэн дэлгэрсэр зүүн чиглэл нь Халх, Өвөр Монголд зонхилж,баруун чиглэл нь Ойрад Монголд хөгжжээ. Тэгэхдээ зүүн чиглэлийн барилдаан нь Халх цэрвүү барилдаан, өвөрлөгчдийн шалавхийлэх барилдаан гэсэн хоёр дэд маягтай болсон ба Ойрад Монголд бух ноолдоон дангаар дэлгэрчээ. Бух ноолдоон нь монгол газар дэлгэрсэн нэн эртний барилдааны хэлбэр бөгөөд Хүннүгийн барилдаан нь бух ноолдоон байжээ гэж судлаачид үздэг юм. Эл бух ноолдоон нь Хүннүгээс хойш Монголын баруун нутгаар удамшин хожмын Ойрад Монгол барилдаанд хадгалагдаж байна.

С.Түвдэнням, Г.Пүрэв-Очир нарын судалж тогтоосноор баруун монголд хөгжиж байсан бух ноолдоон нь голдуу Дөрвөд далай хан аймгийн хошуудын баяд, дөрвөд нарын дунд ихээхэн дэлгэрсэн байжээ. Бух ноолдоон зөвхөн далаар нь, эсвэл хар сээрээр нь тавьсан нөхцөлд ялсанд тооцдог тул монгол үндэсний бөхөөс ялгаатай бөгөөд энэ онцлогоороо чөлөөт бөхийн спорттой төстэй юм. Энэ утгаар нь авч үзвэл Ойрадын бух ноолдоон монгол үндэсний хийгээд дэлхий дахины  бөхийн түгээмэл шинжийг агуулсан гэж үзэх үндэстэй юм. Бух ноолдоон эхлээд бөхийн түгээмэл шинжийг агуулсан гэж үзэх үндэстэй юм. Бух ноолдоонд эхлээд бөхчүүдийг үсэргээний барилдаан хийж шигшсэний дараа бахлуур, дунд, адаг гэсэн гурван арванд хуваарилж,зиндаагаар барилдуулж, арван тус бүрээс шалгарсан бөхчүүдээр барилдаан хийж, түрүүлсэн бөхийг гаргадаг байжээ. Түүхээс үзвэл баядын алдарт бөх Гонгоо заан, Зоригт ханы хошууны Ошгоо, Далай ханы хошууны Ламжав арслан нар бух ноолдооноор гарамгай сайн барилдаж байсан тухай түүх, домог яриа үлджээ.

Бух ноолдоог зөьхөн ямааны болон бухын илгээр хийсэн <<шалбуур хэмээх шуудагтай барилддаг байжээ>>. Увс аймгийн Өмнө говь сумын дөрвөд Рэгзэн шалбуур улсын төв музейд, Хяргасын баяд Түгжийн шалбуур Увсын музейд хадаглагдаж байгаа. Үрсийн наадмаас сарын өмнө хошууны ноён << бадай>> хэмээх бөхийн мэргэжилтэнг томилж, бөхчүүдийг бүртгэн авч, туснай асар майхан татаж,мэх зааж, булчин мах өгч, эвхсэн суран дээр хэвтүүлж  бэлтгэл сургууль хийлгэдэг байжээ. Бух ноолдооны арван тус бүрт  барилдах бөхчүүдийг шигшиж үсэргээн барилдаан хийгээд, дэвшин барилдах бөхчүүдийг шалгаруулна. Тэгэхдээ дунд бол бахлуур арван бүрээс <<Тээг бөх>> хэмээх хамгийн гарамгай сайн бөгөөд бяртай , мэхтэй бөхийг томилж, түүнийг давсан нөхцөлд зиндаа дээшлүүлнэ.

Бух ноолдооны бөхчүүдийг хоёр ясуул засна. Бух ноолдоонд цаг хязгааргүй, гагцхүү өрсөлдөгчөө далаар буюу хар сээрээр нь дарж ес хүртэл тоолоход дарулсан бөх мултран гарч эс чадваас хөлийн сайд хэнгэрэг цохиж, ялалт тооцон барилдааныг зогсооно. <<Бух ноолдооныг зуны дэлгэр цагт үрсийн наадмын үеэс эхлэн хийдэг байжээ>> Үрсийн наадамд гурван арванаас шалгарсан 29 бөх, түүн дээр урд оны манлайбөх, бүгд 30 бөх 15 барьц болж барилдана.

Хөлийн сайд бух ноолдооны үед бүрэн эрхтэй бөгөөд аливаа маргааныг зөвхөн түүний шийдвэрээр таслана. Түрүүлсэн бөхөд Манлай бөх цол олгож, хааны хишиг хүртээнэ. Манлай бөх зүүн хөлөө сөхөрүүлэн сууж, түүний ар талд тэвэг хүртэл нь хунзаар цай, хуйгаар торго хураадаг заншилтай байжээ.бусад бөхөд хэд давсныг харгалзан цай, торго, мөнгөн  ембүү, даагаар шагнадаг байв.

Read More

Монголын үндэсний бөхийн холбоо

Монголын үндэсний бөхийн холбоо

Монголын ард түмний олон зууны баяр цэнгэлийн охь манлай болон сүр хүчийг үзүүлэн хотол олноо баясгасаар ирсэн хүчит бөхчүүдийн анхны их чуулга-“их эе”-ийг хурж Монгол түмний сэтгэлийг хөдөлгөсөн нь Монгол үндэсний бөхийн  хөгжилд  асар их хувь нэмэр оруулсан дорвитой цоо шинэ алхам болсон билээ. Монгол Үндэсний бөхийн холбоо байгуулагдхаас өмнө “Монголын үдэсний бөх, чөлөөт бөх сонирхогчдын холбоо” хэмээх байгуулга байсан боловч тэр нь үндэсний бөхчүүдийн эрх ашиг, эрүүл сэнд, нийгмийн асуудал, бөхийн хөгжлийн талаар дорвитой санаа тавьдаггүй, гагцхүү улсын наадам, улсын аварга шалгаруулах тэмцээний үеэр бөхчүүдийг захиран барьж дарга нарын тушаалд нийцүүлэн тэднийг чилээхгүй барилдуулахыг “эрхэм” үүргээ болгосон дуулгавартай гүйцэтгэгч байсныг хэн бүхэн мэдэх юм. Улс орон бүхэлдээ хатуу хүлээсэнд байсан тэр үед тус холбоо түүнээс өөрөөр ажиллах боломжгүй байсныг бас хэлэх хэрэгтэй.

Үндэсний гэсэн болгондоо үндсэрхэг үзэлтэн болгон ил далд яллаж байсан өнгөрсөн булирант жилүүдийн тоосон дунд ард түмний маань бахархал болж үеийн үед өв тасралтгүй хөгжиж ирсэн үндэсний бөх ихээхэн хохирол амссаныг ард түмэн ойлгож байгаа. Нутаг уснаасаа алдарт  бөх төрүүлсэн ард түмэн тэрхүү алдартнаа төрсөн нутгийнхаа нэрээр дуудуулах эрхгүй болж олон үеийн турш бяр хүч уралдуулан барилдаж ирсэн хүчитнүүд маань зааж өгсөн барьцаар барьж, дарга дээдсээ чилээхгүй барилдах болсон нь цагийн аяс, ороо бусгаа шийдвэрүүдийн сүүдэр байжээ.

Нэгэнт нутаг улсаараа нэрлүүлэх эрхгүй болсон бөх хүн өмнөө гурав дөрөвхөн орос үсгээр тодотгон “Октябрийн районы спорт клубын бөх” гэх мэт орос хүн шууд ойлгохуйц үгээр нэрлүүлэн Монгол барилдаанаар барилдаж байсан нь нэгэн бодлын инээдтэй ч чухамдаа бол гунигт түүх болон үлджээ. Үндэсний бөх ийнхүү анхаарлын гадна орхигдсон нь түүнийг их спортын байгуулга болох “Биеийн тамир, спортын хороо”, “Үндэсний Олимдын Хороо” эрхшээлдээ авч байсантай холбоотой юм.

Их спортын байгууллагууд нь үндэсний бөхийг урсгалд нь орхиж бөхийн талаар ямар ч бодлого хэрэгжүүлэлгүй, зөвхөн гадаад, дотоодын зочид ирвэл барилдан баясгадаг, спортын ордон, танхимын орлого олоход ашигладаг хэрэглэгдхүүн болгон хувиргасан нь бөхчүүдийн эрх ашгийг ноцтойгоор хохироож байсан болно. Эл байдалд тал бүрээс нь дүгнэлт  шинжилгээ хийж Монголын үндэсний бөхийн холбоог бие даан байгуулах асуудлыг улсын заан Р.Давааням дэмжсэний үндсэн дээр 1990 оны 4-14 –нд зохион байгуулалтын хурлаа хийж ахмад, залуу үеийг төлөөлсөн 150 орчим бөхчүүд, шүүгчид, засуул, бөх сонирхогч, судлаачид оролцон чуулсан тус хурлаар “Монголын Үндэсний Бөхийн Холбоо” гэсэн шинэ байгуулга байгуулснаа зарлан тунхагласан байна.

Анх дансандаа нэг ч төгрөггүй бууриа зассан энэ байгуулга тэргүүүлэгч гишүүн Р.Давааням , П. Даваасамбуу , Д. Данзан, Д.Мягмар, П.Дагвасүрэн, Р.Нямдорж нарын хандвилсан 600 төгрөгөөр холбооныхоо тамга,албан бичгийнхээ хуудсыг хийлгэхээс үйл ажилгаагаа эхэлж 1990 оны 5-3-нд тамганы баяраа хийж анхны бие даасан барилдаанаа зохион явуулсан билээ. Шинэхэн зохион байгуулагдсан “МҮБХ” нь өмнөө дэвшүүлж хэрэгжүүлэхээр тавьсан зорилтуудаа бүрэн эхээр нь биелүүлэх хугацаандаа ихээхэн зөрчил бэрхшээлтэй тулгарч байсан ч “МҮБХ” Монгол улсын хууль, тогтоомжийн хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулж, үндэсний бөхийн холбогдолтой асуудлыг бүрэн хариуцан шийдвэрлэдэг эрх бүхий бие даасан байгууллага болон бэхжиж чадсан юм.

Монголын Үндэсний бөхийн холбоо: нь Бөхчүүд, засуул, бөхийн цэцэд, бөх сонирхогчдын эгнээндээ нэгтгэсэн сайн дурын олон нийтийн байгууллага бөгөөд хуулийн этгээд, зах зээлийн харилцааны нөхцөлд тохирсон спортын олон нийтийн төрийн бус байгуулга юм.

Холбооны зорилго нь:

·        Үндэсний бөхийн дэвшилтэт уламжлал, дэг ёсыг батжуулан хөгжүүлэх

·        Энэ үндсэн дээр бөхийн залгамж үеийг тодруулан бэлтгэх

·        Бөхчүүдийн ахуй амьдрал, эрүүл мэнд, хөдөлсөр хамгаалал, нийгмийн асудлынх нь талын нэр төрийг алдаршуулах цогц асуудлыг ямар нэг хэмжээгээр шийдвэрлэх.

·        Үндэсний бөхийг өөрийн орон болон гадаад орнуудад суртчилах

·        Монгол бөх судлалыг бий болгон түүнийг шинжлэх ухааны төвшинд хүргэн хөгжүүлхэд чиглэгддэг юм.

МҮБХ-ны дүрэмд дээрх зорилтыг нэгтгэн зааснаар бөхчүүд, цэцдийн нийгмийн асуудлыг шийдэх, тэдний хөдөлмөр хамгааллыг хангах, бөхчүүдийн нэр хүндийг хамгаалах, бөхчүүдийг алдаршуулах, бөх болон үзэгчдийн харилцан хүндэтгэл, соёлт харьцааг төлөвшүүлэх, эв нэгдлийг хангахыг үндсэн зорилтоо гэж тодорхойлсон байна.

Зохион байгуулалтын бүтэц нь:  Монголын үндэсний бөхийн холбоо, аймгийн үндэсний бөхийн холбоо , үндэсний бөхийн анхан шатны байгууллагаа бүрдэнэ. Аймгийн үндэсний бөхийн холбоо нь МҮБХ-ны орон нутаг дахь үндэсний бөхийн анхан шатны байгууллага бөгөөд бөхийг хөгжүүлэх талаар МҮБХ-д туслах төрөлжсөн спортын байгууллага юм. Эдгээрийн аль аль нь хуулийн этгээдийн эрх эдлэх ба “Их эе”-ээс баталсан дүрмийн дагуу ажиллана.

Удирдлагын тогтолцоо нь: “Их эе”, цэцдийн зөвлөл, тэргүүн(дэд тэргүүн), тэргүүлэгчдээс бүрдэнэ. МҮБХ өөрийн хянах алба, сан хөрөнгө, хэвлэлтэй байна. “Их эе” нь МҮБХ-ны удирдах дээд байгууллага бөгөөд 4 жил тутам нэг удаа хуралдана. “Их эе”-ийн чөлөөь цагт МҮБХ-ны эрх барих, төлөөлөх байгууллага нь “Их эе”-ээс сонгож байгуулсан Цэцдийн Зөвлөлийн гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн сонгож “Их эе”-д оруулан батлуулах ба бүрэн эрхийн хугацаа нь 4 жил байна. Тэргүүн нь дэд тэргүүнүүдтэй байх ба тэднийг тэргүүн өөрөө нэр дэвшүүлсэн Цэцдийн Зөвлөийн хурлаар сонгуулан батлуулна. Тэргүүлэгчдийг Цэцдийн зөвлөл сонгож батална. Тэргүүлэгчлийн хурал нь Цэцдийн Зөвлөлийн хуралдааны чөлөөт цагт ажиллах хамтын удирдлагын байгуулга юм. Тэргүүлэгчид нь МҮБХ-ны тэргүүн, дэд тэргүүн нарыг оролцуулсан 11 хүртэл гишүүний бүрэлдхүүнтэй байна

Read More